Μετά τη Σλοβενία και την Κροατία, η
Βοσνία εξεγείρεται αλλά για πόσο καιρό ακόμα; Ο Ivica Mladenovic,
εκδότης του αριστερού περιοδικού NoviPlamen, εξηγεί σε αυτή τη
συνέντευξη για τις πρόσφατες λαϊκές εξεγέρσεις που συγκλόνισαν αυτήν την
χώρα της πρώην γιουγκοσλαβικής δημοκρατίας, ένα γεγονός που γέννησε
μεγάλη έκπληξη και ελπίδα. Μετά από δύο μήνες έντονων κινητοποιήσεων,
ποιες είναι οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι διαδηλωτές; Μπορούμε να
ελπίζουμε να δούμε αυτό το κίνημα να εξαπλώνεται και σε άλλες χώρες της
περιοχής;
- Για να κατανοήσουμε τα ζητήματα
και τις προκλήσεις των σημερινών εξεγέρσεων στη Βοσνία, είναι σημαντικό
να πάμε αρχικά, στην οργάνωση και τον σχεδιασμό της ομοσπονδιακής
κυβέρνησης , όπως είχε σχεδιαστεί και υλοποιηθεί από την υπογραφή των
συμφωνιών του Ντέιτον το 1995 (συμφωνίες που τερμάτισαν τα τέσσερα
χρόνια εμφυλίου πολέμου). Πώς είναι αυτό το κράτος οργανωμένο και ποιες είναι οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι διαδηλωτές;
- Όταν μιλάμε για την τρέχουσα κατάσταση
στη Βοσνία, πρέπει να πούμε πρώτα ότι είναι το αποτέλεσμα της
δυσλειτουργίας του κράτους σε μεγάλο βαθμό, ενός κράτους που επέβαλε η
διεθνής κοινότητα μετά την υπογραφή των Συμφωνιών του Ντέιτον. Η
Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι ένα κράτος ξεχωριστό στον κόσμο, τόσο από άποψη
λειτουργίας όσο και από το σύνταγμά της, αν και είναι μια χώρα με
μόλις πάνω από 3,7 εκατ. κατοίκους. Είναι ένα κράτος δύσκολο να
κατανοήσουμε, συμπεριλαμβανομένου και ενός ακτιβιστή, όπως εγώ, από τα
Βαλκάνια.
Το Βοσνιακό κράτος αποτελείται από δύο
ξεχωριστές οντότητες: δηλαδή την Βοσνιακή Ομοσπονδία από τη μία πλευρά
και την Σερβική Δημοκρατία από την άλλη. Εκτός από την ομοσπονδιακή
κυβέρνηση, θα πρέπει να ξεχωρίσουμε τις κυβερνήσεις των οντοτήτων, τις
αρχές των καντονιών που είναι 10 στον αριθμό και βρίσκονται στα Βοσνιακά
και Κροάτικα μέρη της χώρας, και, τέλος τις δημοτικές αρχές και τους
δημάρχους. Συνολικά, η Βοσνία -Ερζεγοβίνη έχει 13 κυβερνήσεις περίπου
260 υπουργούς και πάνω από 600 εκλεγμένα μέλη. Πρόσφατα , η
Βοσνία-Ερζεγοβίνη έχει αναγνωριστεί ως το κράτος με το μεγαλύτερο αριθμό
εκλεγέντων ανά κάτοικο. Προσθέστε σε αυτό, τον αριθμό των εργαζομένων
σε 137 δημοτικές αρχές, καθώς και τον αριθμό των εργαζομένων σε διάφορες
κρατικές υπηρεσίες και φορείς, και έχουμε 180.000 άτομα που εργάζονται
στη δημόσια υπηρεσία. Προφανώς, ο αριθμός των ανθρώπων που εξαρτώνται
περισσότερο ή λιγότερο από τον δημόσιο τομέα είναι πολύ πιο μεγάλος.
Ωστόσο, αυτές οι συνθήκες διαβίωσης
γίνονται καταστροφικές και είναι υπεύθυνες για τη σημερινή κατάσταση .
Είναι η χώρα με τη χαμηλότερη αγοραστική δύναμη στην Ευρώπη, με την
ανεργία να φθάνει το 28% το 2013 σύμφωνα με τον Οργανισμό Εργασίας και
Απασχόλησης, αλλά σύμφωνα με την Βοσνιακή Στατιστική Υπηρεσία αυτός ο
αριθμός ανέρχεται στο απίστευτο 45%, με σχεδόν το 63% για κάτω των 24
ετών. Είναι επίσης ένα κράτος με 700.000 ανθρώπους που ζουν κάτω από το
όριο της φτώχειας, το 50 % του πληθυσμού ζει σε συνθήκες φτώχειας, με
μέσο μισθό 400 ευρώ το μήνα και μια μέση σύνταξη από 171 ευρώ. Ωστόσο,
παρά την ανεξέλεγκτη φτώχεια , οι έρευνες δείχνουν ότι ο αριθμός των
εκατομμυριούχων, του οποίου ο πλούτος υπολογίζεται σε πάνω από 30 εκατ.
ευρώ αυξάνεται κάθε χρόνο.
Λόγω αυτών των παραγόντων, μπορούμε να
κατανοήσουμε καλύτερα αυτό που τους οδήγησε να επαναστατήσουν κατά του
πατριαρχικού κράτους και της άρχουσας τάξης ως σύνολο… μια άρχουσα τάξη
που για δεκαετίες έχει προνόμια που συνδέονται με την πολιτική της θέση,
ενώ η οικονομική δομή που κληρονομήθηκε από τη σοσιαλιστική περίοδο
καταστράφηκε από τις εγκληματικές ιδιωτικοποιήσεις που υπαγορεύθηκαν από
την νεοφιλελεύθερη ατζέντα. Ως εκ τούτου, δεν αποτελεί έκπληξη ότι το
πιο κοινό σύνθημα στα συλλαλητήρια είναι το “αυτοί που έσπειραν την
μιζέρια θα θερίσουν την οργή”. Η ευθύνη ανήκει επίσης στη διεθνή
κοινότητα και πρώτιστα στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη, με το
λεγόμενο «Ύπατου Αρμοστή» που επιβαλλεται στη χώρα εδώ και δύο
δεκαετίες, με το νεο-αποικιακό στυλ τους, τη διαδικασία ιδιωτικοποίησης
των πάντων και άλλα νεοφιλελεύθερα μέτρα που παρουσιάζονται ως
αυτοσκοπός. Σε αυτό το πλαίσιο, η κύρια πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι
διαδηλωτές είναι να αλλάξουν ριζικά το θεμέλιο πάνω στο οποίο στηρίζεται
αυτό το σύστημα του καπιταλισμου.
- Οι διαδηλώσεις είναι μέρος της
πόλης Τούζλα που έχει μια μακρά ιστορία κοινωνικών αγώνων που
χρονολογείται από την εποχή της πρώην Γιουγκοσλαβίας. Ποιοι είναι αυτοί
που ξεκινούν τις σημερινές διαδηλώσεις και ποια είναι η σύνθεσή τους ;
- Όπως έχω ήδη πει, εδώ και πολύ καιρό
είναι οι συνθήκες ώριμες για μια λαϊκή εξέγερση. Το περιοδικό
«Economist» κατατάσσει τη Βοσνία στις υψηλές θέσεις των χωρών που
διατρέχουν υψηλό κίνδυνο κοινωνικής αναταραχής. Ωστόσο παρ ‘όλα τα
παραπάνω, αυτές οι μαζικές αντιδράσεις των ανθρώπων που πεινούν, έθεσαν
ένα πραγματικό σοκ, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει αυτή τη συνέχεια
των γεγονότων. Ως εκ τούτου, δεν είναι έκπληξη το γεγονός ότι η πόλη της
Τούζλα υπήρξε η αφετηρία αυτών των κινητοποιήσεων. Ήδη από την εποχή
του βασιλείου της Γιουγκοσλαβίας, η Τούζλα ήταν η πιο προοδευτική πόλη,
μια πόλη εργατών, αριστερών, αντιεθνικιστών… μια πόλη-σύμβολο της
σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας και των θεμελίων της: της αδερφότητας και
ενότητας των Γιουγκλοσλάβων. Έχει διατηρήσει αυτό το χαρακτήρα ακόμη και
κατά τη διάρκεια της πιο σκοτεινής περίοδου των πρόσφατων πολέμων.
Οι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο DITA , ένα
βιομηχανικό γίγαντα που κινδυνεύει να κλείσει, αντιστέκονται και μάλιστα
για πολλά χρόνια στο κλείσιμο του εργοστασίων τους. Εξέφρασαν, για άλλη
μια φορά, τη δυσαρέσκειά τους για την άνοδο της ανεργίας και της
έλλειψης προοπτικών. Αυτοί είναι οι ίδιοι άνθρωποι που κατάλαβαν, μετά
από 20 χρόνια ειρηνικών διαδηλώσεων, ότι αυτή η μορφή της κινητοποίησης
δεν λειτουργεί, και ως εκ τούτου, θα ήταν καλύτερο να βάλουν φωτιά στους
οργανισμούς που κατα την αποψη τους συμβόλιζουν αυτό το άδικο κράτος.
Διάβασα κάπου την μαρτυρία ενός εργαζομένου του εργοστασίου της DITA, ο
οποίος είπε πως την πρώτη ημέρα των διαμαρτυριών, οι υπάλληλοι ενός εκ
των θεσμικών οργάνων γέλασαν μπροστά στα πρόσωπά τους και τους
συμπεριφέρθηκαν με υποτιμητικά λόγια. Αμέσως μετά αυτό το μέρος κάηκε ,
μετατρέποντας το γέλιο και την περιφρόνηση των υπαλλήλων σε σοκ και φόβο
απώλειας των προνόμιά τους.
Με τέτοια φωτιά, οι διαμαρτυρίες κέρδισαν
το Σεράγεβο, την Ζενίκα, την Μοστάρ, την Μπίχατς και άλλες πόλεις της
χώρας. Αρχικά, αυτή η καθαρά εργατική εξέγερση, κινητοποίησε έναν μεγάλο
αριθμό ανέργων, νεολαίας, ή άλλων διανοούμενωνς και καλλιτεχνών.
Ωστόσο, υπήρχε ένας ιδιαίτερα χαμηλός αριθμός μαθητών που
κινητοποιήθηκαν. Η μεγαλύτερη πρόκληση τώρα είναι να διατηρηθεί με
επιτυχία το ίδιο επίπεδο κινητοποίησης, ενσωματώνοντας ατόμα από
διαφορετικά κοινωνικά στρώματα.
- Ωστόσο, οι κινητοποιήσεις δεν κατόρθωσαν να εξαπλωθούν σε ολόκληρη τη Σερβική οντότητα της Βοσνίας, γιατί;
- Δυστυχώς, ο εθνικισμός παραμένει μία από
τις βασικές κινητήριες δυνάμεις της χώρας. Είναι μια πολύτιμη δύναμη στα
χέρια των ολιγαρχών, που την αξιοποιούν για να νομιμοποιούν την εξουσία
τους. Είναι επίσης ένας από τους κύριους λόγους που οι κινητοποιήσεις
δεν έχουν κατορθώσει να φτάσουν στη σερβική και κροατική οντότητα της
χώρας. Πράγματι, η ομοσπονδιακή σύνθεση του κράτους είναι τέτοια που
κάθε ένταση στη μια από τις δύο οντότητες παρουσιάζεται ως μια
δολοπλοκία που στοχεύει τον άλλο λαό. Τα οικονομικά και κοινωνικά
προβλήματα αγνοούνται προς όφελος των εντάσεων γύρω από την ταυτότητα
που τροφοδοτούνται από την εθνικιστική προπαγάνδα. Για παράδειγμα, ο
κόσμος δε ζει καθόλου καλύτερα στη Σερβική Δημοκρατία απ’ ότι στην
υπόλοιπη Βοσνία, το αντίθετο μάλιστα, αλλά οι Σέρβοι δεν έχουν
προσχωρήσει στις κινητοποιήσεις. Ούτε οι Κροάτες εξάλλου.
- Ίσως θα μπορούσαν να έχουν
ενώσει τους Βόσνιους: σε τελική ανάλυση, η φτώχεια τους κάνει αδέρφια.
Οι δημοσκοπήσεις δείχνουν έτσι ότι περισσότεροι από το 70% των κατοίκων
της Σερβικής Δημοκρατίας υποστηρίζουν τις κινητοποιήσεις των γειτόνων
τους στην Ομοσπονδία, αλλά διστάζουν να προσχωρήσουν σε αυτές, από φόβο
ότι θα κατηγορηθούν για συνεργασία με «τον εχθρό», κάτι που σηματοδοτεί
με de facto προδοσία. Επομένως, ο εθνικισμός παραμένει η κυρίαρχη απειλή
που βαραίνει τις συγκεντρώσεις, αν και μπορούμε να αναρωτηθούμε για
πόσο καιρό αυτές οι ταυτοτικές θεμελιώσεις θα μπορούν να εξακολουθούν να
έχουν λαβή στην κοινωνία. Είμαι πεπεισμένος ότι αυτό δεν θα μπορούσε να
διαρκέσει πολύ καιρό. Βασίζομαι κυρίως σε ό,τι έχει συμβεί στην Τούζλα
και το Σεράγεβο, όπου οι διαδηλωτές ξεπέρασαν πολύ γρήγορα αυτές τις
εθνικιστικές διαιρέσεις και, για πρώτη φορά μετά το τέλος του πολέμου,
πρόταξαν τον ταξικό χαρακτήρα της εξέγερσης τους.
- Πώς οργανώνονται οι ολομέλειες (plenum) και ποιες είναι οι κύριες διεκδικήσεις των διαδηλωτών;
- Αν η δυσαρέσκεια σχηματοποιήθηκε και
αρθρώθηκε με προβληματικό τρόπο αρχικά, διατηρώντας ένα χαρακτήρα
διαμαρτυρίας, οι διαδηλωτές γρήγορα συσπειρώθηκαν σε ολομέλειες
(plenum), με την ιδέα να κατευθύνουν, εποικοδομητικά, όλο αυτό το θυμό
ενάντια στην εξουσία που κυβερνά, αρθρώνοντας τις διεκδικήσεις τους γύρω
από εναλλακτικές προτάσεις. Αυτή η μορφή άμεσης δημοκρατίας στη βάση
των ολομελειών είχε ήδη δοκιμαστεί κατά τη διάρκεια των φοιτητικών
κινητοποιήσεων στη σχολή Φιλοσοφίας στο Βελιγράδι το 2006, για να
αναπτυχθούν στη συνέχεια σε μέγεθος και δημοτικότητα, κατά τη διάρκεια
των φοιτητικών συγκεντρώσεων του Ζάγκρεμπ το 2009. Αυτή λοιπόν η μορφή
ολομέλειας υιοθετήθηκε κατά τη διάρκεια των πρόσφατων εξεγέρσεων στη
Βοσνία, βασιζόμενη σε αυτές τις εμπειρίες.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι ολομέλειες
ενσαρκώνουν τις συνελεύσεις πολιτών που επιθυμούν να συμμετάσχουν και να
συζητήσουν άμεσα τα θέματα που τους/τις αφορούν. Εδώ παίρνουν μέρος
όλοι και όλες οι πολίτες μιας τοπικής κοινότητας, αλλά επίσης τα μέλη
ομαδοποιήσεων λιγότερο ομογενοποιημένων, καθώς και εργάτες, φοιτητές,
καθηγητές, ή ακόμα και ακτιβιστές που προσφέρουν υλικοτεχνική υποστήριξη
για την οργάνωση των συνελεύσεων. Οι αποφάσεις λαμβάνονται ψηφίζοντας,
και στη συνέχεια, η ολομέλεια δημοσιοποιεί τις αποφάσεις της μέσω του
site της στο internet. Κάτι τέτοιο σηματοδοτεί ότι κανείς/καμία δεν έχει
δικαίωμα να εκφράζεται στο όνομα της ολομέλειας, αλλά όλοι/ες οι
συμμετέχοντες/ουσες έχουν δικαίωμα να εκφράζουν την άποψή τους δημόσια
ως άτομα. Κάτι τέτοιο φιλοδοξεί να δείξει ότι κανείς/καμία δεν είναι
αναντικατάστατος/η, και ότι μια οριζόντια κοινωνία χωρίς ιεραρχίες και
χωρίς αρχηγό μπορεί να αποτελέσει πρόκληση για την αστική δημοκρατία. Σε
αυτές τις ολομέλειες, οι πολίτες αποτελούν λοιπόν πλήρη πολιτικά
υποκείμενα.
Πρέπει να σημειώσουμε ότι οι ολομέλειες
δεν στοχεύουν να αποτελέσουν μια εναλλακτική λύση στην κοινοβουλευτική
δημοκρατία, αλλά ασκούν πάνω της μια εξουσία κυρίως διορθωτική.
Πράγματι, οι διεκδικήσεις που διαμορφώνονται στις ολομέλειες αφορούν
κυρίως ψηφίσματα για προβλήματα που συνδέονται με τη φορολογική
νομοθεσία, τις σχέσεις ιδιοκτησίας, τη δημοκρατική οικονομία και άλλα
ζητήματα-κλειδιά. Ανάμεσα στις διεκδικήσεις, μπορούμε να αναφέρουμε εδώ
τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης εμπειρογνωμόνων, την εισαγωγή προοδευτικής
φορολόγησης, την ισότητα ανάμεσα στους μισθούς των πολιτικών εκπροσώπων
και των εργαζόμενων στο δημόσιο και ιδιωτικό τομέα, τη μείωση του ΦΠΑ,
τη φορολόγηση των πρόσθετων προνομίων, το σταμάτημα των
ιδιωτικοποιήσεων, τη μείωση και κατανομή του χρόνου εργασίας, την
εθνικοποίηση των τραπεζών, την ακύρωση των παράνομων ιδιωτικοποιήσεων,
τη συμμετοχή των εργατών στη διοίκηση των εργοστασίων κλπ.
Επομένως, αυτή η σύντομη επισκόπηση των
κυρίαρχων διεκδικήσεων, παρά το γενικό τους χαρακτήρα, μας δείχνει ότι
πρόκειται πρωτευόντως για θέματα που αφορούν την οικονομική και
κοινωνική πραγματικότητα, ενάντια στο επιχείρημα ότι οι κινητοποιήσεις
είναι το αποτέλεσμα μιας συνωμοσίας των αυτονομιστών, φεντεραλιστών ή
ενωτικών, όπως προσπαθούν να μας πείσουν οι πολιτικές ελίτ. Αυτός ο
ξεσηκωμός αποτελεί πρώτα απ’ όλα εξέγερση ενός λαού απελπισμένου και
αποστερημένου των δικαιωμάτων του.
- Ποια είναι τα πιο σημαντικά
αποτελέσματα των κινητοποιήσεων αυτών και πώς βλέπεις την προοπτική
τους; Πιστεύεις ότι αυτό το κίνημα έχει πιθανότητες να εξαπλωθεί και σε
άλλες δημοκρατίες της πρώην Γιουγκοσλαβίας; Μπορούμε πράγματι να
αναρωτηθούμε γιατί τέτοιες εξεγέρσεις δεν έχουν λάβει χώρα στη Σερβία,
αν και υπάρχουν αρκετοί λόγοι να επαναστατήσει ο κόσμος εκεί…
- Προς το παρόν, μπορούμε να σημειώσουμε
μια σειρά πραγμάτων: καταρχήν, οι πολίτες συνειδητοποιούν όλο και
περισσότερο τη δύναμή τους, μια δύναμη που την ένιωσαν και οι πολιτικές
ελίτ, και εξαναγκάστηκαν ξαφνικά να κάνουν κάποιες παραχωρήσεις·
δεύτερον, αυτές οι κινητοποιήσεις δείχνουν την πλήρη απώλεια
νομιμοποίησης των πολιτικών ελίτ: με αυτή την έννοια, δεν είναι περίεργο
που βλέπουμε, εδώ κι εκεί, φωτογραφίες του Τίτο ή ατόμων που κρατάνε
κόκκινες σημαίες· τέλος, τρίτον, οι άνθρωποι καταλαβαίνουν όλο και
περισσότερο τα πολιτικά παιχνίδια και δεν διατίθενται πλέον να ενδώσουν
σε εθνικιστικές μεθοδεύσεις που τους σερβίρονται από την άρχουσα τάξη.
Ωστόσο, είναι καθαρό ότι οι ολομέλειες δεν θα μπορέσουν να διατηρηθούν
σε αυτό το ρυθμό και να διατηρήσουν αυτή τη νομιμοποίηση για πολύ καιρό,
ακόμα περισσότερο καθώς κάθε μορφή θεσμοποίησής τους έχει αποκλειστεί.
Έτσι, η οργάνωσή τους σε εθελοντική βάση δεν μπορεί να κινητοποιήσει ένα
μεγάλο αριθμό ακτιβιστών.
Παρ’ όλα αυτά, αυτές οι ολομέλειες έχουν
κατορθώσει να διαμορφώσουν δίκτυα αλληλεγγύης με σημαντικές δυνατότητες
μετασχηματισμού που μπορούν να φέρουν πιο θεμελιώδεις αλλαγές στο
μέλλον. Αυτές οι αλλαγές απαιτούν καλύτερη οργάνωση από τις δυνάμεις της
αριστεράς. Σε αυτό το πλαίσιο, μου φαίνεται σημαντικό οι δυνάμεις της
αριστεράς να συγκεντρωθούν γρήγορα και να κατορθώσουν να δρομολογήσουν
μια νέα πρωτοβουλία ή να σχηματίσουν μια ad hoc συμμαχία. Με αυτόν τον
τρόπο, θα δοθεί ένα σημαντικό μήνυμα στους διαδηλωτές, με την δυνατότητα
να προσελκυσθούν περισσότερα μέλη έξω από το γκέτο της αριστεράς, και
τέλος, με τη δυνατότητα να δημιουργηθεί ένας νέος πυρήνας των δυνάμεων
της αριστεράς. Η ριζοσπαστικοποίηση και η πολιτικοποίηση των τοπικών
συνδικάτων, των οποίων οι δυνατότητες δεν έχουν σταματήσει να αυξάνονται
στη σημερινή κατάσταση, θα πρέπει να είναι επίσης μέρος των στρατηγικών
στόχων προς επίτευξη.
Θα δούμε πώς θα εξελιχτεί η κατάσταση,
αλλά, προς το παρόν, δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα για την έκβαση των
γεγονότων. Αυτή η κατάσταση αβεβαιότητας ισχύει το ίδιο για τη Σερβία
και για τις άλλες χώρες της ευρύτερης περιοχής. Εδώ, η πραγματική
κατάσταση είναι τέτοια που αρκεί να ανάψει ένα φιτίλι για να προκαλέσει
πυρκαγιά σε όλη τη χώρα. Ωστόσο, προς το παρόν, είναι αδύνατον να
προβλέψουμε ποια άρχουσα τάξη θα μπορούσε να ανάψει αυτό το φιτίλι. Σε
ότι αφορά τη Σερβία, θα μπορούσε να είναι η υιοθέτηση ενός νέου νόμου
για την εργασία, που έχει αναγγελθεί για τον Ιούνιο, που θα μπορούσε να
σηματοδοτήσει την αρχή της αλλαγής. Ή εξίσου, θα μπορούσε να μην
ξεσπάσει πια καμία εξέγερση στο κοντινό μέλλον, ούτε στη Σερβία ούτε
στην ευρύτερη περιοχή. Είναι πολύ απλά δύσκολο να προβλέψουμε τη
συνέχεια των γεγονότων. Εξάλλου, κανείς σχολιαστής ή αναλυτής της
Βοσνίας-Ερζεγοβίνης δεν είχε προβλέψει, ούτε εξ αποστάσεως, ότι οι
πολίτες θα αντιδρούσαν με
τέτοια αποφασιστικότητα στη χώρα τους.
Μετάφραση: Ιωάννα Προκόπη, Ειρήνη Γαϊτάνου από τη Λέσχη
